Ανάμεσα στην (μητρό)πολη και τον φυσικό χώρο: η σημασία της διαφύλαξης και ορθής διαχείρισης της γεωργικής γης ¹

Χριστιάνα Τζάμου

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Συνδέεται ο πολεοδομικός σχεδιασμός με την παραγωγή τροφής και την αυτάρκεια αγαθών σε τοπικό επίπεδο; «Χωράει» η γεωργική δραστηριότητα στη μητρόπολη του μέλλοντος; Αυτά είναι μερικά μόνον από τα ερωτήματα μέσα από τα οποία γεννήθηκε το θέμα του παρόντος άρθρου. Στη βάση αυτών, ο μεταβατικός χώρος ² μεταξύ αστικού ιστού και φυσικού χώρου αποκτά βαρύνουσα σημασία. Ο χώρος αυτός, στο πλαίσιο της μεγέθυνσης της οικονομίας και των πόλεων, δέχεται πιέσεις και η εν τοις πράγμασι μεταβολή χρήσης και κάλυψής του οδηγούν στην περιβαλλοντική υποβάθμιση, στην ένταση των κινδύνων από την κλιματική αλλαγή και την αδυναμία ουσιαστικής προστασίας πρωτογενών δραστηριοτήτων. Η ορθή διαχείριση και διαφύλαξή του σημασιοδοτείται, επομένως, ως κρίσιμο διακύβευμα για τη βιωσιμότητα των μητροπόλεων, όπως η Αθήνα.

Εικόνα 1: Ο μεταβατικός χώρος του λεκανοπεδίου. Ορθοφωτογραφία από ενδεικτικό σημείο της Β. Αττικής (Δ. Αχαρνών)

2. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΣΤΙΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΚΛΙΜΑΚΕΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ

Αρχικά, η επέκταση των πόλεων εις βάρος γεωργικής γης και ο μετασχηματισμός του μεταβατικού αυτού χώρου είναι φαινόμενα που παρατηρούνται από τη μικρή έως τη μεγάλη κλίμακα του χώρου. Ειδικότερα:

I. Στο επίπεδο του ευρωπαϊκού χώρου, παρατηρείται απώλεια γεωργικής γης «κυρίως λόγω αστικής επέκτασης και απόσυρσης από γεωργικές δραστηριότητες» (Ε.Ο.Π., 2019). Η δέσμευση γης για επέκταση των τεχνητών επιφανειών αφορά κυρίως στη γόνιμη γη που περιβάλλει τον αστικό χώρο. Επιπρόσθετα, σε 39 χώρες της Ευρώπης παρατηρείται αύξηση του κατακερματισμού του τοπίου, επηρεάζοντας ιδίως τις αγροτικές και αραιοκατοικημένες περιοχές. Για να αντιμετωπιστούν οι ως άνω απειλές, τίθεται ως στόχος η «μηδενική καθαρή δέσμευση γης», μέσω της καλύτερης χρήσης του υφιστάμενου αστικού χώρου, της ανακύκλωσης γης και της πύκνωσης.
II. Σε εθνικό επίπεδο, σύμφωνα με παρατηρήσεις ³ του WWF Ελλάς (2012:12), πέριξ των αστικών περιοχών σημειώνονται τάσεις απώλειας τόσο των φυσικών εκτάσεων όσο και της γεωργικής γης, με αντικατάστασή τους από τεχνητές επιφάνειες. Ένα γενικότερο φαινόμενο που παρατηρείται αφορά στην εντατικοποίηση της χρήσης του χώρου και στη σταδιακή ομογενοποίηση της φυσιογνωμίας του.
III. Στο επίπεδο της Περιφέρειας Αττικής η δημιουργία ενός «αστικού συνεχούς», η διαρκής πύκνωση του αστικού ιστού και η επέκταση του δομημένου χώρου εις βάρος του εξωαστικού χώρου (μέσω αυθαίρετης δόμησης, προαστιοποίησης, χωροθέτησης ειδικών χρήσεων κ.ά.) είναι φαινόμενα που έχουν αναλυθεί επανειλημμένα ⁴ , ενώ αποτελούν τη βάση τεκμηρίωσης της «συμπαγούς πόλης» (βλ. άρθ. 7, ν. 4277/2014). Αξίζει να αναφερθεί η έρευνα των Γ. Βλάχου και Ε. Τσακάλου, από την οποία προκύπτει ότι το 83% των εκτάσεων που «σφραγίστηκαν» στην Αττική κατά τη δεκαετία 1990-2000 λόγω αστικής ανάπτυξης αλλά και εγκατάλειψης της δραστηριότητας ήταν γεωργική γη.

3. Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΔΙΑΦΥΛΑΞΗΣ ΚΑΙ ΟΡΘΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Παρότι με οικονομικούς όρους, η προστασία του «υβριδικού» χώρου πέριξ των μεγάλων αστικών
κέντρων, μοιάζει παράτολμο εγχείρημα, εντούτοις η προστασία και επανενεργοποίηση μέσω
γεωργικής δραστηριότητας της μεταβατικής αυτής εδαφικής ζώνης μεταξύ πόλεων και φυσικού
χώρου δύναται να έχει ευρύτερα οφέλη σε επίπεδο:

I. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ: Συμβάλλοντας στην περιβαλλοντική αναβάθμιση του μητροπολιτικού χώρου
II. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟ: Συμβάλλοντας μερικώς στην απομείωση του περιβαλλοντικού αποτυπώματος από τις μεταφορές τροφίμων (τροφομίλια ⁵ ),
III. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ: Θωρακίζοντας εν μέρει τον αστικό χώρο από δυνητικούς κινδύνους της κλιματικής αλλαγής (πλημμύρες κ.ά.),
IV. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ: Τονώνοντας την τοπική αλληλέγγυα οικονομία και απασχόληση – παραγωγή, διάθεση, επεξεργασία τοπικών προϊόντων,
V. ΔΙΑΣΦΑΛΙΣΗΣ ΠΟΡΩΝ: Αποτελώντας παρακαταθήκη γης για παραγωγή τροφής σε περίπτωση έκτακτων συνθηκών, όπως η πρόσφατη πανδημία η οποία όξυνε τις επισφαλείς
συνθήκες διαβίωσης σε αστικά περιβάλλοντα. Το ζήτημα αυτό συνδέεται άμεσα με το γενικότερο θέμα του «σχεδιασμού σίτισης των πόλεων» (food planning) ⁶.
Ωστόσο, θα πρέπει να τονιστεί ότι η αποκόμιση οφέλους από τη χρήση του εδάφους και τη γεωργία εξαρτάται από τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιούμε τη γη. Όταν η καλλιέργεια των εδαφών γίνεται με τρόπο εντατικό και εφαρμόζονται μη βιώσιμες γεωργικές πρακτικές ⁷ , υπάρχουν «σημαντικές επιπτώσεις στη ρύπανση του εδάφους, των υδάτων, της ατμόσφαιρας και των τροφίμων και στην υπερεκμετάλλευση των φυσικών πόρων» (Ε.Ο.Π., 2019:7, Ε.Ο.Π., 2020). Από τις εκθέσεις του IFOAM ⁸ συνάγεται ότι οι ορθές καλλιεργητικές πρακτικές που προσαρμόζονται στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του τόπου μπορούν να συντελέσουν στη συντήρηση και αναζωογόνηση των εδαφών, συμβάλλοντας παράλληλα ενεργά στην ανθεκτικότητα των πόλεων. Δεν είναι τυχαίο ότι η στροφή στη βιολογική παραγωγή –μία από τις παραμέτρους των ορθών γεωργικών πρακτικών-, αποτελεί έναν από τους στόχους της ευρωπαϊκής στρατηγικής ⁹.

4. ΘΩΡΑΚΙΣΗ ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΓΗΣ ΚΑΙ ΠΟΡΟΥ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΒΟΡΕΙΑΣ ΑΤΤΙΚΗΣ

Στο τοπικό επίπεδο, παρατηρώντας τον «υβριδικό χώρο» ανάμεσα στον ορεινό όγκο της Πάρνηθας και το χωρικό αστικό συνεχές του λεκανοπεδίου (βλ. Εικόνα 1) εγείρεται το ερώτημα κατά πόσο η γεωργική γη «θωρακίζεται» έναντι λοιπών ανταγωνιστικών χρήσεων και, κατ’ επέκταση, αν διαφυλάσσεται ο εν ανεπαρκεία πόρος της αδόμητης, υδατοπερατής και εν γένει «ζωντανής» γης.
Αρχικά, διερευνώντας το θεσμικό πλαίσιο για τη Γεωργική Γη υπάρχουν τρεις κατηγορίες: η Υψηλής (Γ.Γ.Υ.Π.), Μέσης Παραγωγικότητας και η Απλή ¹⁰ . Η Γ.Γ.Υ.Π. είναι συνταγματικά κατοχυρωμένο αγαθό ¹¹ και προστατεύεται καθώς απαγορεύεται εκεί η άσκηση οποιασδήποτε άλλης δραστηριότητας ¹² . Εντούτοις, δεν συμβαίνει το ίδιο με τις άλλες δύο κατηγορίες, η δόμηση επί των οποίων δεν απαγορεύεται κατ’ αρχήν, πολλώ δε μάλλον λαμβάνοντας υπ’ όψιν τις «απαραβίαστες» διαχρονικά δυνατότητες για εκτός σχεδίου δόμηση αλλά και τα περιθώρια που αφήνει το άρθρο 14 του π.δ. 59/2018 (Α’ 114), όπως ισχύει ¹³ .
Αναφορικά με το Νέο Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνας – Αττικής, ο έλεγχος της αδόμητης γης με ταυτόχρονη διαφύλαξη της γεωργικής γης και του αγροτικού τοπίου αποτελεί βασική επιδίωξη στο πλαίσιο ανάδειξης των συγκριτικών πλεονεκτημάτων της Περιφέρειας (άρθ.4). Επιπρόσθετα, για τη βιώσιμη χωρική ανάπτυξη και την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή, «επιδιώκεται η διαφύλαξη των πόρων της Αττικής ως πολύτιμων και πεπερασμένων […]» μέσω «προστασία[ς] και οικολογική[ς] διαχείριση[ς] των φυσικών οικοσυστημάτων, της βιοποικιλότητας και της γεωργικής γης και ειδικότερα της Γεωργικής Γης Υψηλής Παραγωγικότητας με ισόρροπη ανάπτυξη αγροτικών δραστηριοτήτων» (άρθ.5). Ειδικά για την περίπτωση της Βόρειας Αττικής προτεραιοποιείται μεταξύ άλλων η ενθάρρυνση πειραματικών οικολογικών καλλιεργειών και εν γένει η προώθηση γεωργίας-κτηνοτροφίας στο πλαίσιο της κάλυψης διατροφικών αναγκών της Περιφέρειας (άρθ.9). Παρά τη σαφή πρόθεση για προστασία της γεωργικής γης, η μη θεσμοθέτηση του Σχεδίου Προγράμματος Δράσης αλλά και του Παρατηρητηρίου είναι ανασταλτικός παράγοντας στην εφαρμογή δράσεων που υποστηρίζουν το στρατηγικό σχεδιασμό. Η «σκυτάλη» δίνεται στον υποκείμενο σχεδιασμό, ο οποίος όμως απαιτεί πολύ ακόμα χρόνο.

5. ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Συμπερασματικά, το φαινόμενο της επέκτασης των τεχνητών επιφανειών εις βάρος ενεργούς ή λανθάνουσας γεωργικής γης, επαληθεύεται σε όλα τα χωρικά επίπεδα. Η σφράγιση της γης αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα ιδίως ενόψει κλιματικών μεταβολών, επομένως η προώθηση μιας χωρικής πολιτικής που μεριμνά για τη διαφύλαξη του πόρου αυτού και την ανακύκλωση της ήδη δομημένης γης είναι κρίσιμη, ιδίως στην περίπτωση των μητροπόλεων που οικονομικοί λόγοι ευνοούν τη συνεχή οικιστική ανάπτυξη. Ειδικά στην παρούσα φάση που έχει δρομολογηθεί η εκπόνηση των Τοπικών Πολεοδομικών Σχεδίων, ο ρόλος του σχεδιασμού και ενδεχομένως γενναίες
αποφάσεις περί περιορισμού ή και απαγόρευση της δόμησης σε επιλεγμένες περιοχές, είναι κρίσιμοι παράγοντες για τη βιωσιμότητα των μητροπόλεων και δη των Δήμων της Περιφέρειας Αττικής.

¹ Το παρόν άρθρο αποτελεί συνέχεια της ομώνυμης εισήγησης της γράφουσας στο 6ο Πανελλήνιο Συνέδριο Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, που πραγματοποιήθηκε στον Βόλο την περίοδο 29.09-2.10.2022.
² Χώρος ο οποίος εν μέρει αφορά και σε καλλιεργήσιμη ή εν δυνάμει καλλιεργήσιμη γη.
³ Οι εν λόγω παρατηρήσεις αφορούν στις μεταβολές που συντελέστηκαν την 25ετία 1987-2012.
⁴ Τα εν λόγω συμπεράσματα για το λεκανοπέδιο παρουσιάζονται συμπυκνωμένα στην Ενότητα 2.8.6.1.1 του Πε.Σ.Π.Κ.Α. Αττικής (2020). Περαιτέρω, στο Ερευνητικό του τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Ε.Μ.Π. «Παρεμβάσεις στα ρέματα» (Αθήνα, 2000) παρουσιάζεται παραστατικά η επέκταση του αστικού χώρου στο λεκανοπέδιο από το 1893 έως τα τέλη του 20ού αιώνα.
⁵ «Η έκφραση «τροφομίλια» (food miles) πρωτοχρησιμοποιήθηκε στα μέσα του 1990 από τον Βρετανό Καθηγητή Tim Lang, ο οποίος αναφέρθηκε στην απόσταση που διανύουν τα τρόφιμα μέχρι να φτάσουν στο πιάτο μας. Αυτή η απόσταση αφορά σε όλα τα στάδια, από το χωράφι, στην αποθήκη, από εκεί στους χονδρεμπόρους και μετά στους καταναλωτές.» (Παρταλίδου, 2014) Τα αυξημένα τροφομίλια έχουν τεράστιο οικολογικό κόστος –όσο αυξάνονται αυξάνεται ανάλογα και το διοξείδιο του άνθρακα που εκλύεται από τις μεταφορές-, και όχι μόνο. Βλ. αναλυτικά και Σκορδίλη (2015)
⁶ Βλ. Θωίδου και Φουτάκης (2015)
⁷ Εντατική γεωργία που βασίζεται σε συνθετικά λιπάσματα και φυτοπροστατευτικά μέτρα και μη αξιοποίηση μεθόδων όπως αμειψισπορά, αγρανάπαυση και πολυκαλλιέργεια.
⁸ Παγκόσμιος Οργανισμός για τη Βιολογική Γεωργία.
⁹ Βλ. υπ’ αριθμ. COM(2021) 141 final/2 ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής
¹⁰ Υπ’ αριθ. 168040/2010/3.09.2010 κ.υ.α. (Β΄ 1528/7.09.2010): Καθορισμός κριτηρίων με τα οποία διαβαθμίζεται η αγροτική γη σε ποιότητες και κατατάσσεται σε κατηγορίες παραγωγικότητας
¹¹ Απόφ. Σ.τ.Ε. (Τμημ. Ε’) 3181-3184/2004. Διαθέσιμη στο: http://www.adjustice.gr/webcenter/portal/ste/ypiresies/nomologies
¹² Σύμφωνα με την παρ. 6α του άρθ. 56 του ν. 2637/1998 (Α’ 200/27.10.1998), όπως ισχύει μετά τις τελευταίες τροποποιήσεις του ν. 4964/2022
¹³ Στις περιοχές με αγροτική χρήση επιτρέπεται, μεταξύ άλλων, η κατοικία «για εξυπηρέτηση της αγροτικής
χρήσης», με ερωτήματα σχετικά κατά πόσο μπορεί η χρήση αυτή να ελεγχθεί.

*Τζάμου Χ. (2022). Ανάμεσα στην (μητρό)πολη και τον φυσικό χώρο: η σημασία της διαφύλαξης και ορθής διαχείρισης της γεωργικής γης, ηλεκτρονικό περιοδικό «πρΟΤΑση», 7 (41), σελ. 586-593